* Voyager 1 the Impossible Discovery Unlocks New Cosmic Wonders

व्हॉएजर 1 : अशक्य शोधाने उलगडलेले अंतराळाचे गुपित

1977 साल. नासाने (NASA) एक महत्त्वाकांक्षी मोहिम सुरू केली – व्हॉएजर 1 (Voyager 1). त्या काळी कोणीही विचार केला नव्हता की हे छोटेखानी अंतराळ यान, फक्त काहीशे किलो वजनाचे, मानवाच्या इतिहासातील सर्वात मोठ्या प्रवासाला निघेल. त्याचे पहिले उद्दिष्ट होते – गुरु (Jupiter) आणि शनी (Saturn) या भव्य ग्रहांचा अभ्यास करणे. पण काळ पुढे सरकला आणि व्हॉएजर 1 ने जे साध्य केले ते मानवजातीसाठी अद्वितीय ठरले.

आज व्हॉएजर 1 हा पृथ्वीपासून सर्वात लांब गेलेला मानवनिर्मित वस्तू आहे. तो आपल्याला सोडून गेलेला एक “शांत दूत” आहे, जो सतत दूरवरून संदेश पाठवत राहतो. त्याचा प्रवास म्हणजे फक्त वैज्ञानिक मोहिम नव्हे, तर मानवी जिज्ञासेची आणि चिकाटीची कहाणी आहे.

* व्हॉएजर 1 चा अद्भुत प्रवास

1977 चे प्रक्षेपण : फ्लोरिडाच्या केप कॅनव्हेरल (Cape Canaveral) येथून तो अंतराळात झेपावला.

पहिले काम : गुरु आणि शनी ग्रहांचे, त्यांचे उपग्रहांचे फोटो घेणे, त्यांची वातावरणीय स्थिती समजून घेणे.

आश्चर्यकारक यश : त्याने गुरु ग्रहाच्या प्रचंड वादळांचे, शनीच्या कड्यांचे आणि टायटनसारख्या उपग्रहाचे नेत्रदीपक फोटो पृथ्वीवर पाठवले.

अनपेक्षित प्रवास : आपले मुख्य काम पूर्ण झाल्यावर त्याने पुढे मार्ग धरला – आणि तो थांबलेलाच नाही.

Voyager 1 the Impossible Discovery

* हेलिओस्फिअर : सूर्याची अदृश्य ढाल

आपला सूर्य सतत सोलार विंड (Solar Wind) नावाचा कणांचा प्रवाह बाहेर फेकतो. या प्रवाहामुळे एक प्रचंड बुडबुडा तयार होतो, ज्यात संपूर्ण सौरमाला समाविष्ट आहे.

या बुडबुड्याला हेलिओस्फिअर (Heliosphere) म्हणतात.

याचा बाहेरचा काठ म्हणजे हेलिओपॉज (Heliopause).

हेलिओस्फिअर आपल्याला बाहेरून येणाऱ्या घातक किरणांपासून काही प्रमाणात वाचवतो.

हा भाग इतका दूर आहे की तिथे कोणत्याही यानाने पोहोचणे अशक्य वाटत होते. पण व्हॉएजर 1 ने हे करून दाखवले.

Voyager 1 the Impossible Discovery

* 2012 – इतिहासाचा क्षण

25 ऑगस्ट 2012 रोजी व्हॉएजर 1 ने हेलिओपॉज पार करून आंतरतारकीय अवकाशात (Interstellar Space) प्रवेश केला. हा क्षण मानवी इतिहासातील एक मैलाचा दगड ठरला.

त्याने वेगळे सिग्नल पकडायला सुरुवात केली.

प्लाझ्माची घनता अचानक वाढल्याचे दिसले.

जणू शांत तलावातून अचानक प्रचंड समुद्रात प्रवेश केल्यासारखा अनुभव होता.

Voyager 1 the Impossible Discovery

* आंतरतारकीय माध्यमाचा शोध

1. अप्रत्याशित प्लाझ्मा

शास्त्रज्ञांना वाटत होते की तारकांमधली जागा जवळपास रिकामी असेल. पण व्हॉएजर 1 ने उलट दाखवले. तिथे दाट प्लाझ्मा (charged particles) आहे. ही घनता अपेक्षेपेक्षा अनेक पट जास्त होती.

2. कॉस्मिक किरणे (Cosmic Rays)

ही अतिवेगवान कण आहेत, जे आपल्याकडे आकाशगंगेच्या दूरवरच्या भागातून येतात. व्हॉएजर 1 ने त्यांची रचना, वेग आणि प्रमाण याबद्दल माहिती दिली. या कणांचा आपल्या पृथ्वीवर होणारा परिणाम समजण्यासाठी ही माहिती अमूल्य ठरली.

3. चुंबकीय क्षेत्राचे गूढ

व्हॉएजर 1 ने तिथल्या चुंबकीय क्षेत्राची मोजणी केली. या क्षेत्राचा आपल्या हेलिओस्फिअरशी कसा संपर्क येतो, याबद्दल आता नवीन प्रश्न निर्माण झाले आहेत. हेलिओस्फिअर खरंच एक कॉस्मिक ढाल आहे का? हे अजूनही तपासले जात आहे.

Voyager 1 the Impossible Discovery

* आकाशगंगेबद्दल नवे धडे

आपल्याला आधी वाटत होते की हेलिओस्फिअर गोल आहे. पण आता तो अधिक वेगळ्या आकाराचा असू शकतो, कदाचित ताणलेला किंवा वेढलेला.

Interstellar Wind : तारकांमधून येणाऱ्या कणांचा प्रवाह आधी फक्त अंदाज होता. व्हॉएजर 1 ने तो प्रत्यक्ष मोजून दाखवला.

यामुळे आपल्या सौरमालेचा नकाशा पुन्हा तयार करावा लागणार आहे.

Voyager 1 the Impossible Discovery

* व्हॉएजर 1 चे संदेश पृथ्वीवर कसे येतात?

आज व्हॉएजर 1 पृथ्वीपासून सुमारे 24 अब्ज किमीपेक्षा जास्त अंतरावर आहे. इतक्या अंतरावरून त्याचे सिग्नल पृथ्वीवर पोहोचायला साधारण 22 तास लागतात.

त्याच्याकडे RTG (Radioisotope Thermoelectric Generator) नावाचा ऊर्जा स्रोत आहे, जो प्लुटोनियमच्या उष्णतेवर चालतो.

जसजसा काळ जातो, तशी त्याची ऊर्जा कमी होत आहे. पण तरीही तो अजूनही सिग्नल पाठवत आहे, हीच त्याची मोठी जिद्द आहे.

Voyager 1 the Impossible Discovery

* पुढच्या मोहिमांसाठी धडे

व्हॉएजर 1 ने दाखवले की अंतराळ मोहिमा यशस्वी करण्यासाठी –

अधिक शक्तिशाली ऊर्जा स्रोत हवेत.

विकिरण सहन करणारी उपकरणे बनवावी लागतात.

प्लाझ्मा घनता, चुंबकीय क्षेत्र आणि कॉस्मिक किरणे यांची अचूक मोजणी करणारी यंत्रे आवश्यक आहेत.

भविष्यात Interstellar Probe सारख्या नवीन मोहिमा या शिकवणीवर उभ्या राहतील.

Voyager 1 the Impossible Discovery

* परग्रह जीवनाच्या शोधात मदत

व्हॉएजर 1 ने मिळवलेली माहिती आपल्याला इतर तारकांच्या भोवतीचे ग्रह (Exoplanets) समजायला मदत करते.

एखाद्या तार्याभोवतीचा हेलिओस्फिअर किती मजबूत आहे हे समजले, तर तिथल्या ग्रहांवर जीवनाची शक्यता काय आहे याचा अंदाज घेता येईल.

अशा संशोधनामुळे परग्रह जीवनाचा शोध अधिक दिशादर्शक होतो.

Voyager 1 the Impossible Discovery

* व्हॉएजरचा सुवर्ण ध्वनीफीत (Golden Record)

व्हॉएजर 1 फक्त वैज्ञानिक यान नाही, तर तो एक मानवी संदेशवाहक आहे. त्यात एक खास सुवर्ण ध्वनीफीत आहे.

यात पृथ्वीवरील 55 भाषांतील संदेश, संगीत, निसर्गाचे आवाज आणि छायाचित्रे आहेत.

जर भविष्यात कोणत्याही बुद्धिमान सभ्यतेला हे यान मिळाले, तर त्यांना आपल्याबद्दल माहिती मिळेल.

हा एकप्रकारे “मानवतेचा टाइम कॅप्सूल” आहे.

Voyager 1 the Impossible Discovery

* प्रेरणा आणि परंपरा

व्हॉएजर 1 ने दाखवले की मानवाची जिज्ञासा आणि विज्ञानाची ताकद आपल्याला अगदी विश्वाच्या टोकापर्यंत नेऊ शकते.

तो अजूनही सिग्नल पाठवत आहे, म्हणजे अजून नवीन रहस्ये उलगडण्याची संधी आहे.

पुढच्या पिढ्यांना तो सतत आठवण करून देतो – “ताऱ्यांकडे पाहा, प्रश्न विचारा आणि शोध सुरू ठेवा.”

निष्कर्ष

व्हॉएजर 1 चा “अशक्य शोध” हा फक्त वैज्ञानिक विजय नाही, तर मानवी कल्पकतेचा आणि चिकाटीचा पुरावा आहे.

त्याने आपल्याला हेलिओस्फिअर, आंतरतारकीय अवकाश आणि आकाशगंगेबद्दल नवे धडे दिले.

तो पुढच्या मोहिमांसाठी मार्गदर्शक ठरला.

त्याच्यासोबत मानवतेचे एक स्मरणचिन्हही बाहेर गेले आहे – आपले आवाज, आपले संगीत, आपली ओळख.

आज व्हॉएजर 1 एकटा अंतराळाच्या अथांग सागरात प्रवास करत आहे. पण त्याचा प्रत्येक सिग्नल म्हणजे ब्रह्मांडाच्या अज्ञात कोपऱ्यातून आलेली कुजबुज आहे. आणि ही कुजबुज आपल्याला सतत सांगते –

“अंतराळ अमर्याद आहे, आणि शोध संपलेला नाही.”